2) Osmanlı'da Siyasal Yapı (17. ve 19. Yüzyıllar Arası)
2.1.1. 17. Yüzyıl: Duraklama ve Merkeziyetçilik Krizi
> Dönemin Genel Özellikleri
- Devletin geniş topraklarına rağmen merkezi otorite zayıflamaya başladı.
- Saray kadınları, Valide Sultanlar ve Enderun ağaları siyasette etkili oldu.
- Şehzadelerin sancaklara gönderilmemesi, tecrübesiz padişahların tahta çıkmasına yol açtı.
> İç Karışıklıklar
- Celali İsyanları Anadolu'da büyük toplumsal çözülmelere neden oldu.
- İstanbul İsyanları, yeniçerilerin saray üzerindeki baskısını artırdı.
> Askeri Yapıdaki Bozulmalar
- Yeniçeri Ocağı disiplinsizleşti, askerlik dışı işlerle uğraşmaya başladı.
- Tımar sistemi çöktü, iltizam sistemi yaygınlaştı.
> Dış Politika
- Avusturya, İran ve Rusya ile yoğun savaşlar yaşandı.
- 1683 yılında II. Viyana Kuşatması başarısız oldu, Osmanlı Batı karşısında gerilemeye başladı.
> Antlaşmalar
- Zitvatarok Antlaşması: 1606 yılında imzalanan bu antlaşma sonrası Avusturya ile denklik kabul edildi.
- Kasr-ı Şirin: 1639 yılında imzalanan bu antlaşma sonrası günümüz İran sınırı çizilmiştir.
2.1.2. 18. Yüzyıl: Gerileme ve Islahat Arayışları
> Siyasal Yapı
- Padişahlar reformcu ama sınırlı yetki ile hareket etti.
- Bürokrasi güçlendi, kalem ehli sınıf (reisülküttap, defterdar) önem kazandı.
> Islahat Hareketleri
- III. Ahmet ve Lale Devri (1718 - 1730): Batı'ya açılma ve matbaanın gelişi.
- I. Mahmud ve III. Mustafa: Askeri reform çalışmaları yapıldı ve teknik uzmanlar getirildi.
- III. Selim (1789 -1807): Nizam-ı Cedid ordusu kuruldu ve Fransız etkisi arttı.
> Dış Politika
- Osmanlı, Avrupa'daki güç dengelerini izlemeye başladı.
- Rusya ile savaşlar yoğunlaştı; 1774 yılında imzalanan Küçükkaynarca Antlaşması sonucu Kırım kaybedildi.
> Siyasal Dönüşüm İşaretleri
- İlk kez "Devletin Islahı" düşüncesi sistematik bir şekilde tartışıldı.
- Fransız İhtilali'nin etkisiyle milliyetçilik düşüncesi Balkanlarda yayılmaya başladı.
2.1.2. 19. Yüzyıl: Modernleşme ve Anayasal Arayışlar
> Merkezileşme ve Bürokratik Reformlar
- II. Mahmud (1808 - 1839): 1826 yılında Yeniçeri Ocağını kaldırdı yerine modern ordu kuruldu.
- Bakanlıklar (nazırlıklar) oluşturuldu, devlet daireleri yeniden yapılandırıldı.
> Tanzimat Dönemi (1839 - 1876)
- 1839 yılında Tanzimat Fermanı'nın ilan edilmesi ile hukuk önünde eşitlik, can ve mal güvenliği gibi kavramlar ön plana çıkmaya başlamıştır.
- 1856 yılında Islahat Fermanı'nın ilanı ile gayrimüslim tebaanın hakları genişletildi.
- Meclis-i Vala ve Meclis-i Ahkam gibi danışma organları kuruldu.
> Meşrutiyet ve Anayasal Dönüşüm
- I. Meşrutiyet ile birlikte 1876 yılında Kanun-i Esasi ilan edildi, Meclis-i Mebusan kuruldu.
- II. Abdülhamid'in tahtta olduğu 1876 - 1909 yılları arasında Meşrutiyet askıya alındı, istibdat dönemi başladı.
> Dış Etkiler ve Siyasal Baskılar
- Avrupa devletlerinin Osmanlı iç işlerine müdahalesi arttı.
- Mısır'da Kavalalı Mehmet Ali Paşa krizi, Osmanlı'nın iç otoritesini sarstı.
> Siyasal Aktörler
- Jön Türkler ve Genç Osmanlılar anayasal yönetim taleplerini yükseltti.
- Bürokratik elitler modernleşmenin taşıyıcısı haline geldi.
2.2. Merkeziyetçilik ve Taşra Yönetimi
2.2.1. Merkezi Yönetim Yapısı
> Padişah
- Devletin başıydı; yasama, yürütme ve yargı yetkilerini elinde tutuyordu.
17. yüzyılda saray içi güç dengeleri (valide sultanlar, Enderun ağaları) padişahın etkisini sınırladı.
19. yüzyılda II. Mahmud ile birlikte otorite yeniden merkezileştirildi.
> Divan-ı Hümayun
- Devletin en yüksek yürütme ve danışma organıydı.
17. yüzyılda fiilen sadrazamın yönetimine geçti.
18. yüzyılda işlevi azaldı: 19. yüzyılda nazırlık sistemine geçildi.
> Sadrazam (Vezir-i Azam)
- Padişah adına devlet işlerini yürütürdü.
17. yüzyılda Köprülü ailesiyle güçlü sadrazamlık dönemi yaşandı.
19. yüzyılda nazırlık sistemine geçişle birlikte yetkileri bakanlar arasında paylaşıldı.
> Merkezi Bürokrasi
- Kazaskerler: Adalet işlerinden sorumluydu.
- Defterdar: Maliye işlerini yürütürdü.
- Şeyhülislam: Dini ve hukuki fetvaları verirdi.
19. yüzyılda bu görevler nazırlıklar (bakanlıklar) hariciye, dahiliye, maliye vb. şeklinde yeniden yapılandırıldı.
> Merkezdeki Askeri Yapı
- Yeniçeri Ocağı: 17. ve 18. yüzyılda disiplinsizleşti ve 1826'da II. Mahmut tarafından kaldırıldı.
- Yerine Asakir-i Mansure-i Muhammediye adında modern ordu kuruldu.
2.2.2. Taşra Yönetimi
> Eyalet Sistemi
- Osmanlı taşrası, eyaletler ve onların alt birimleri olan sancaklar şeklinde örgütlenmişti.
- Eyaletlerin başında beylerbeyi, sancakların başında sancak beyi bulunurdu. 17. yüzyılda ayanlar ve yerel güç odakları merkezi otoriteyi zayıflattı.
> Ayanlar ve Yerel Eşraf
- Vergi toplama ve asker gönderme gibi görevleri üstlendiler.
18. yüzyılda iltizam sistemiyle ekonomik güç kazandılar.
19. yüzyılda Tanzimat reformlarıyla yetkileri sınırlandırıldı.
> Taşra Bürokratik Yapı
- Kadı: Adli ve idari görevleri olan yerel yargıç.
- Subaşı: Güvenlikten sorumlu yerel yönetici.
- Mültezim: Vergi toplama işini üstlenen kişi.
> Vilayet Nizamnamesi (1864) ile Reform
- Eyalet sistemi kaldırıldı, yerine vilayet sistemi getirildi.
Her vilayette:
* Vali (merkezden atanır)
* Vilayet Meclisi (seçimle gelen üyeler)
* Müdürlükler (eğitim, sağlık, maliye vb.) yer almaya başladı.
Bu yapı, modern yerel yönetimin temelini oluşturdu.
2.3. III. Selim ve Nizam-ı Cedid
III. Selim ve Nizamı Cedid dönemi, Osmanlı siyasal yaşamında modernleşme çabalarını sistematik biçimde ilk kez ortaya konduğu bir kırılma noktasıdır.
> Tarihsel Arka Plan
III. Selim tahta çıktığında Osmanlı Devleti hem içte hem dışta ciddi krizlerle karşı karşıyaydı. Yeniçeri Ocağı disiplinsizleşmiş, mali yapı bozulmuş, Avrupa'da Fransız İhtilali gerçekleşmişti.
Bu ortamda III. Selim, devleti yeniden yapılandırmak için planlı ve kalıcı reformlara yöneldi.
> Nizam-ı Cedid: "Yeni Düzen" in İnşası
Nizam-ı Cedid kelime anlamıyla "Yeni Düzen" demektir.
Bu ifade, Osmanlı'nın klasik Nizam-ı Âlem anlayışından koparak modern devlet düzenine geçiş arzusunu simgeler.
2.3.1. Askeri Reformlar
Nizam-ı Cedid Ordusu: Batılı tarzda eğitim alan disiplinli ve maaşlı yeni bir ordu kuruldu.
Levent ve Selimiye Kışlaları: Yeni ordunun eğitimi için modern kışlalar inşa edildi.
İrad-ı Cedid Hazinesi: Yeni ordunun giderlerini karşılamak için özel bir hazine oluşturuldu.
Yeniçeri Tepkisi: Yeni düzeni tehdit olarak gören Yeniçeriler, Kabakçı Mustafa İsyanı ile III. Selim'i tahttan indirdi.
2.3.2. Eğitim ve Teknik Reformlar
* Mühendishane-i Berr-i Hümâyun (1795): Kara ordusu için eğitim veren okul açıldı.
* Mühendishane-i Bahr-i Hümâyun (1775): Donanma için mühendis yetiştiren okul, müfredatı yenilendi.
* Tıbhâne-i Âmire (1806): Tıp eğitimi veren kurum kuruldu; hem askeri hem sivil hizmet amaçlıydı.
* Yabancı Dil ve Çeviri Faaliyetleri: Fransızca başta olmak üzere birçok eser Türkçeye çevrildi.
2.3.3. Diplomatik Reformlar
* Daimi Elçilikler: İlk kez Avrupa başkentlerinde (Paris, Londra, Viyana, Berlin) sürekli elçilikler açıldı.
* Denge Politikası: Osmanlı, büyük Avrupa devletleri arasındaki çıkar çatışmalarından faydalanma stratejisi izlemeye başladı.
2.3.4. İdari ve Mali Düzenlemeler
* Meclis-i Meşveret: Danışma meclisi kurularak reformlar kolektif akılla tartışıldı.
* Vergi Reformlar: Yeni vergilerle mali kaynaklar artırıldı; yerli malı kullanımı teşvik edildi.
* Paranın Değeri: Enflasyonla mücadele için para politikaları geliştirildi.
2.3.5. Sonuç: Kabakçı Mustafa İsyanı ve Reformların Sonu
* 1807'de Yeniçerilerin başlattığı Kabakçı Mustafa İsyanı, halkın da yeni vergiler nedeniyle desteğiyle büyüdü.
III. Selim tahttan indirildi ve reformlar kesintiye uğradı.
* Ancak Nizam-ı Cedid, II. Mahmud ve Tanzimat Dönemi reformlarına zemin hazırlayan bir model oldu.
2.4. Fransız İhtilali'nin Etkileri
2.4.1. Fikirsel Etki: Özgürlük, Eşitlik ve Milliyetçilik
* Fransız İhtilali'nin yaydığı eşitlik, özgürlük ve halk egemenliği gibi kavramlar, Osmanlı aydınları ve bürokratları arasında tartışılmaya başlandı.
* Özellikle milliyetçilik akımı, çok uluslu Osmanlı yapısında ilerleyen yıllarda ayrılıkçı hareketleri tetikledi.
2.4.2 Diplomatik ve Siyasal Baskı
* Avrupa'daki monarşilerin sarılması Osmanlı'yı da etkiledi; devlet, kendi yapısını korumak için reform ihtiyacını daha acil görmeye başladı. III. Selim, Avrupa'daki gelişmeleri yakından takip etti ve daimi elçilikler kurarak diplomatik bilgi akışını hızlandırdı.
2.4.3. Reform Taleplerinin Artışı
* İhtilalin ardından Osmanlı'da da "devletin yeniden yapılandırılması" fikri güç kazandı.
* Nizam-ı Cedid reformları, bu taleplerin askeri, mali ve eğitim alanındaki karşılığıydı.
2.4.4. Toplumsal Etki ve Tepkiler
* Fransız İhtilali'nin etkisiyle Osmanlı toplumunda da sınıf farkları, merkezi otoriteye karşı eleştiriler ve yerel güçlerin yükselişi gibi dinamikler gözlemlendi.
* Ancak bu fikirler, Yeniçeriler ve geleneksel sınıflar tarafından tehdit olarak algılandı ve Kabakçı Mustafa İsyanı gibi tepkilere yol açtı.
0 Yorumlar